کاخ آپادانا شوش در شهر باستانی شوش واقع شده است. شهر شوش در استان خوزستان یکی از قدیمی ترین شهرهای ایران و سکونتگاههای جهان محسوب میشود که بناهای باستانی و کهن بسیاری را در خود جای داده است.
کاخ آپادانا یکی از جاذبههای تاریخی و جاهای دیدنی استان خوزستان است که در محوطه قلعه شوش قرار دارد و در حفاریهایی که در سالهای ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۴ در شوش انجام شد از زیر خاک بیرون آمد. حدود ۷۰ سال بعد این کاخ به شماره ۳۹۸۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در سال ۲۰۱۵ نیز به ثبت جهانی رسید.
شوش از شهرهای باستانی ایران محسوب میشود که تمدنی هزاران ساله دارد. کاخ آپادانا در شوش بهعنوان بنایی تاریخی نمادی از تمدن کهن ایرانی است. قدمت این اثر تاریخی به دوران هخامنشی میرسد. طبق اسناد باستانی شوش از مهمترین شهرهای باستانی ایران و جهان بوده است.
شهر شوش در فاصله ۴۰ کیلومتری شهر اندیمشک قرار دارد. حفاریهای باستانشناسی نشان میدهد که این منطقه در ۹ هزار سال پیش از میلاد محل سکونت کشاورزان بوده و پنج هزار سال پیش از میلاد مردم این مکان در قلعه زندگی میکردند. بر اساس اسناد برجای مانده، در شهر شوش از چهار هزار سال پیش زندگی شهری وجود داشته است. اهمیت شوش تا حدی است که باستانشناسان همچنان درباره آن تحقیق میکنند تا گوشهای دیگر از تاریخ و فرهنگ ایرانی را کشف کنند.
کاخ آپادانای تختجمشید در بیشتر قسمتها متکی بر سنگ تنه کوهاست. برای رفتن به درون این کاخ دو پلکان دو طرفی، یکی در سمت شمال چسبیده به ایوان شمالی و یکی در سمت مشرق و متصل به ایوان شرقی درست کردهاند.
دیوارهای این پلکانها و پیش بستشان مزین به نقوش و کتیبههای باشکوهی است. از ۷۲ ستونی که روزی سقف آپادانا و ایوانهایش را برپا میداشتهاند، امروز تنها ۱۴ عدد برپا است که یکی از آنها (در شمال شرقی ایوان شرق) بازسازی شدهاست.
اما بنا بر روایات گردشگران اروپایی و نگارههایی که از تختجمشید کشیدهاند میتوان استنباط کرد که در سال ۱۶۱۹ (میلادی) هنوز ۲۰ ستون برپا بوده است و این تعداد در سالهای ۱۶۲۷ (میلادی) به ۱۹، در ۱۶۷۷ (میلادی) به ۱۸، در ۱۶۹۴ (میلادی) به ۱۷، در ۱۷۸۷ (میلادی) به ۱۵ و در سال ۱۸۴۱ (میلادی) به ۱۳ عدد کاهش یافته که از آن تاریخ به بعد، دیگر ستونی فرو نیفتاده است.
تاریخچه کاخ آپادانا شوش
قدمت کاخ آپادانا به سالهای ۵۱۵ تا ۵۲۱ قبل از میلاد برمیگردد. کاخ آپادانا شوش بهدستور داریوش بزرگ، پادشاه هخامنشی، در قرن ۶ پیش از میلاد، روی بقایای تمدن عیلامیها بنا شد. تمدن عیلامیها در شوش جزو اولین تمدنهای شناخته شده جهان است که این موضوع به اهمیت تاریخی شوش میافزاید. این کاخ در واقع کاخ زمستانی پادشاهان هخامنشی بوده که واحدهای مختلفی از جمله تالار بار عام، حرمسرا، دروازه و کاخ پذیرایی و سه حیاط مرکزی داشته است.
نظرات مختلفی درباره کاخ آپادانا وجود دارد. برخی نیز دلیل ساختن آن را مذهبی بودن شهر شوش میدانند. این طور که مشخص است در تمدن باستان به همه بناهایی که از تالارهایی با چندین و چند ستون تشکیل شدهاند، آپادانا میگفتند. آپادانا در حقیقت نوعی تالار ستوندار در ایران باستان است.
داریوش هخامنشی در سال ۵۲۲ پیش از میلاد به سلطنت رسید. داریوش توانست مدعیان سلطنت را از پیش روی بردارد. او آرامش را دوباره به کشور باز گرداند. داریوش کشورهای زیادی را تصرف کرده بود برای همین تلاش کرد همه آنها را با سیاستی خاص اداره کند. او برای این امپراتوری بزرگ نیازمند به انتخاب جایی بهعنوان مرکز حکومت هخامنشی بود.
سرزمینهای متصرفی داریوش هخامنشی به حدود ۳۰ کشور یا ایالت میرسید؛ ولی او چند نقطه را مرکزیت بخشید که از آن جمله شهر پارسه یا تخت جمشید امروزی، همدان، بابل و شوش بودند. داریوش هخامنشی در هر یک از این مراکز کاخهایی بنا کرد که در اصول کلی ساختوساز یکسان هستند؛ ولی در جزییات تفاوتهایی دارند.
گستردگی امپراتوری هخامنشی (از سند تا نیل) باعث شد تا شوش که در مرکز امپراتوری بود بهعنوان پایتخت انتخاب شود. بدون شک در این انتخاب شکوه و عظمت تاریخ دیرینه شوش اهمیت داشت؛ زیرا که داریوش هخامنشی خود را وارث فرمانروایان عیلام میدانست.
به این ترتیب داریوش دستور داد تا کاخی باشکوه در شوش برپا کنند و معماران با توجه به جمیع مسائل، تپه آپادانا را به این منظور انتخاب کردند؛ البته باید توجه داشت که این تپه نیز همچون تپه اکروپل (ارگ) و شهر شاهی دارای لایههای باستانی است که برروی تپه ماهورهای طبیعی شکل گرفته است.
در زمان کاوش باستانشناسان در کاخ آپادانا سنگ نبشته معروف کاخ آپادانا شوش کشف شد. این کتیبه به دوران پادشاهی داریوش اشاره دارد و روی آن به نقل از داریوش بزرگ نوشتهای حکشده که بیانگر شرح ساخت کاخ آپادانا است:
اردشیر، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه مردمان، شاه روی این زمین، پسر داریوش شاه، داریوش پسر اردشیر شاه، اردشیر پسر خشایارشاه، خشایارشاه پسر داریوش شاه، داریوش پسر و پشتاسپه، هخامنشی میگوید: داریوش جد من این آپادانا را ساخت، سپس، در زمان پدربزرگم اردشیر، آپادانا سوخت. حال به خواست اهورامزدا آناهیتا و میترا، من فرمان به بازسازی آپادانا دادم. اهورامزدا ،آناهیتا و میترا مرا در برابر تمام بدیها حفظ کنند و نیز آنچه را انجام دادم.
طبق نوشته روی کتیبه، به نظر میرسد که این کاخ در سالهای بعد از مرگ داریوش و در زمان سلطنت اردشیر اول (نوه داریوش) دچار حریق شده و پس از آن، توسط اردشیر دوم (نوه داریوش) مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است.
گیرشمن بر این باور است که معماران کاخهای هخامنشی شوش از بناهای ایلامی شوش الهام گرفتهاند؛ زیرا که داریوش خود در کتیبه یادگاری بنای آپادانا شوش به صراحت از همکاری معماران و هنرمندان سرزمینهای تابعه سخن میگوید و این را نیز باید پذیرفت که اصول و فرهنگ دوره هخامنشی، فرهنگ و هنر تلفیقی از همه هنرهای خوب ساکنان سرزمینهای تابعه است. گیرشمن معتقد است داریوش پس از اقامتی کوتاه در بابل شوش را حوالی سال ۵۲۱ پیش از میلاد پایتخت خود قرار داد.
در سال ۱۸۴۹ کاوشها و حفاریهای متعددی بر آثار باقیمانده از شهر شوش شروع شد که آثار شگفتانگیز و ارزشمندی از قرون مختلف ایران از جمله امپراتوری هخامنشیان، حکومت ساسانیان، دوران ایلامیان، دوران اسلامی و حتی به اعتقاد برخی از کارشناسان تاریخی، دوران قبل از تاریخ نیز توسط کاوشگران کشف و ضبط شد.
این در حالی است که به نظر میرسد پس از کاوشها و بررسیهای صورت گرفته توسط گروهی از باستانشناسان فرانسوی به سرپرستی مارسال دیولافوا این مجموعه در سال ۱۸۸۰ میلادی کشف شد. متاسفانه در پی کشف این کاخ توسط باستانشناسان فرانسوی، ستونها و سرستونهای کاخ با اره بریده و به کشور فرانسه منتقل شد. اکنون تنها چند زیرستون در این منطقه باقیمانده و اکثر اشیای کشفشده، در موزه لوور نگهداری میشوند.
دربار قاجار که متوجه عهدشکنی دیولافوا شده بود، رسما در این مورد به دولت فرانسه اعتراض کرد؛ اما آنها این اعتراض را جدی تلقی نکردند و فقط برای رفع کدورت، از شاه ایران دعوت به عمل آوردند تا برای بازدید از نمایشگاه اشیای مکشوفه در شوش به فرانسه سفر کند.
این سفر سومین و آخرین سفر شاه قاجار به اروپا و فرنگستان بود. شاه از نمایشگاه اشیای شوش در پاریس بازدید کرد و تحتتاثیر آن قرار گرفت و سرانجام از اعتراض خود صرفنظر کرد. در ادامه مقدمات کار برای انعقاد قرارداد جدیدی درباره کاوش فرانسویان در شوش فراهم شد.
ساختار کاخ آپادانا شوش
کاخ آپادانا ۶ حیاط دارد که سهتای آنها بسیار بزرگ هستند و دور یک محور شرقی و غربی قرار گرفتهاند. داخل مجموعه کاخهای آپادانا بهوسیله یک راهروی بزرگ به بخش شمالی متصل میشوند.
سه حیاط کوچکتر در بخش شمالی مجموعه کاخ قرار داشتهاند و اتاقها و ساختمانهای مختلف کاخ بهوسیله این حیاطها روشنایی گرفته و تهویه میشدند. بستر این حیاطها با آجرهایی به رنگ قرمز اخرایی فرش شدهاند.
در شرقیترین و بزرگترین حیاط، سوراخهای مدوری دیده میشوند که محل نصب پرچم بودهاند. باستانشناسان اعتقاد دارند که این حیاط کاربری نظامی داشته یا محل صف بستن و تجمع نگاهبانان کاخ بوده است. در شمال این حیاط هم نقش شیرها به طول چهار متر دیده میشوند که در گذر زمان کاملا سالم ماندهاند. بعد از عبور از این حیاط در مسیر غرب به شرق به محوطه دوم میرسیم.
آپادانا ستونهایی مدوری دارد که پایههای آن با گل ۱۲ پر لوتوس یا نیلوفر آبی تزیین شده است و در بالای این ستونهای ۱۸ متری، سرستونهایی بزرگی بهشکل دو گاو شاخدار قرار دارند. این ستونهای بدون ملاط با بستهای سربی بههم متصل شدهاند. تالار بار عام، اتاقها، حرمسرا، دروازه و کاخ پذیرایی و همچنین سه حیاط مرکزی از بخشهای این کاخ بودند.
نقشبرجستههای سربازان هخامنشی یا سپاه جاویدان، گل نیلوفر آبی یا همان لوتوس و شیر شاخدار ویژگی متمایز کننده کاخ شوش از دیگر بناها و کاخهای تاریخی هستند. تمامی این نقوش با آجر لعابدار (پیتورسک) ساخته شدهاند. البته وقتی وارد این مجموعه شوید چیزی از عظمت و شکوه ۶ حیاط کاخ نخواهید دید؛ زیرا که تنها بقایایی از بنا باقی مانده است.
در این میان فرانسویها در حفاریهای سال ۱۳۵۱ دروازه اصلی کاخ آپادانا در سمت شرقی که محل ورود به کاخ است را کشف کردند. در سمت غربی هم دروازه خروجی کاخ قرار دارد. بر اساس گفته باستانشناسان در گذشته مجسمه داریوش در سمت چپ دروازه و مجسمه خشایار شاه در سمت راست آن قرار داشته است.
پلان کاخ آپادانا شوش
بر اساس سنت معماری هخامنشی که ساختمانها را برروی سکو (صفه) بنا میکردند، در آغاز معماران گرداگرد تپه (آپادانا) را با دیواری قطور به ارتفاع ۱۸ متر و پهنای ۱۸ متر با مصالح خشت احاطه کردهاند. بهصورت کلی مجموعه کاخ آپادانا متشکل از دو بخش خشتی و بخش سنگی است.
معماری کاخ آپادانا در مساحت بیش از ۱۰ هزار متر انجام شده است. طرح اصلی کاخ بنایی کوشک مانند و سه ایوان ستوندار در جبهه شمالی، غربی و شرقی دارد.
از مهمترین بخشهای کاخ آپادانا میتوان به تالار بارعام آن اشاره کرد. این تالار مریع شکل حدود ۳,۵۰۰ متر مربع از مساحت کاخ را تشکیل میدهد. تالار کاخ آپادانا ۳۶ ستون دارد که هرکدام حدود ۲۰ متر ارتفاع دارند. سر ستونها بهشکل کله گاوی ساخته شدهاند و هرکدام از ایوانها دو ردیف ستون ۶ تایی دارند.
نکته شگرفی که در معماری کاخ آپادانا میتوان به آن توجه کرد وجود سکویی است که تمام کاخ آپادانا روی آن بنا شده است. پیش از پرداختن به سکوی کاخ آپادانا، باید اشاره کنیم که کاخهای ساخته شده در تخت جمشید، روی صفحهای از جنس سنگ قرار گرفتهاند که به سکوی رحمت شهرت دارند؛ اما مسطح و هموار کردن صفحهای که کاخ آپادانا روی آن ساخته شده است .
با این حال این بنای تاریخی با مساحت بیش از ۱۰ هکتار، کاری عظیم و سنگین بوده است. در این مجموعه صفحه طبیعی سکوی رحمت وجود نداشته و این سکوی مصنوعی عظیم شاهکار هنر معماری دوران هخامنشی است. معماران و باستانشناسان ابعاد این صفه مصنوعی را تقریبا برابر با ابعاد صخره مجموعه تخت جمشید برآورد کردهاند.
همچنین تمامی کانال کشیها و زیرسازیهای بنا روی این سکو انجام شده است که هنر استادان معمار و سازندگان این بنای عظیم را یادآوری میکند. سپس معماران و مهندسان بابلی طبق روشی با قدمت ۱۰۰۰ سال، از خشت خام استفاده کرده و پی عمارت کاخ آپادانا را پایهریزی کردند. از کل مجموعه کاخ آپادانا شوش، حدود ۱۱۰ اتاق و تالار کشف شده است.
کاخ آپادانا شوش در سبک معماری پارسی ساخته شده است که اولین سبک از سبکهای معماری ایرانی به شمار میآید. از ویژگیهای سبک معماری پارسی در مجموعه کاخ آپادانا میتوان به درونگرایی، دیوارهای جدا کننده با خشت، قراردادن ستونها در بیشترین فاصله ممکن و با ارتفاعی چشمگیر، استفاده از تزیینات در سرستونها، آرایش فضاهای درونی باکاشی لعاب دار و استفاده از کفسازی و مسطح سازی سطح زیرین اشاره کرد.
با توجه به نوشتههای کتیبه بنای آپادانا، بهدلیل اینکه در این منطقه امکان تهیه سنگ نبوده است، آنها سنگها را از منطقهای به نام ابیرادوش (احتمالا در استان ایلام) ستونهای سنگی را تهیه میکردند و پس از ساخت و پرداخت، آنها را به شوش انتقال میدادند.
ستونهای سنگی کاخ آپادانا شوش توسط هنرمندان ایونی و ساردسی ساخته شدهاند؛ اما نحوه انتقال آنها به شوش بهطور یقین مشخص نیست. پس احتمالا با توجه به نحوه انتقال اشیا سنگین در تمدنهای باستانی که امروزه برای ما روشن است و با توجه به اینکه سرچشمههای رود کرخه درمنطقه ایلام و لرستان قرار دارند (مناطق کوهستانی نزدیک به شوش) این ستونهای سنگی از طریق شناور در آب به شوش منتقل شدهاند.
به اعتقاد برخی از صاحبنظران از آنجا که وزن اشیای شناور در آب به نصف تقلیل مییابد، احتمالا ستونهای سنگی را بهوسیله کلکها والوارها از طریق رود کرخه تا شوش آورده باشند. سپس الوارهایی بهصورت غلطک در زیر آنها قرار داده میشدند و با کمک کارگرها و حیوانات آنها را تا محل کاخ میکشیدند.
علل ویرانی کاخ آپادانا شوش
یکی از بحث انگیزترین موضوعات پیرامون کاخهای هخامنشی شوش، تاریخ و علت ویرانی آنها است. هیئت باستانشناسی شوش به سرپرستی ژان پرو اینطور نتیجهگیری کرد که کاخ به مرگی طبیعی از میان رفته است. ابعاد عظیم کاخ، مصنوعی بودن پی، خشتی بودن، رها شدن آن پس از انقراض هخامنشیان از جمله دلایلی است که برای ویرانی کاخها ذکر میشود. منابع کتبی هم از تسلیم صلحآمیز شوش به اسکندر و سربازان او حکایت میکنند. حتی در دوره هخامنشی هم قسمتهایی از کاخ نشست کرده بود که معماران و مرمتگران این مشکل را بر طرف ساخته بودند.
شوش و مارسل و ژان دیولافوا
مادام ژان دیولافوا همسر مارسل اوگوست دیولافوا (۱۸۴۳ـ ۱۹۲۰)، مهندس راه و ساختمان و باستانشناس فرانسوی بود که بههمراه همسرش از سوی دولت فرانسه برای انجام کاوشهای باستانشناسی سه بار به ایران سفر کردند. مادام دیولافوا مطالعات و مشاهدات اجتماعی و یافتههای باستانشناسی همسرش را بهصورت یادداشتهای روزانه جمعآوری کرد و در دو کتاب جداگانه انتشار داد. او در کتاب خاطراتش راجع به کاخ آپادانای شوش میگوید:
دیروز گاو سنگی بزرگی را که در روزهای اخیر پیدا شده است با تاسف تماشا میکردم. نزدیک ۱۲,۰۰۰ کیلو وزن دارد! تکان دادن چنین توده عظیمی ناممکن است. بالاخره نتوانستم به خشم خود مسلط شوم، پتکی به دست گرفتم و به جان حیوان سنگی افتادم. ضربههای وحشیانه به او زدم. سرستون در نتیجه ضربههای پتک مانند میوه رسیده از هم شکافت. یک تکه سنگ بزرگ از آن پرید و از جلوی ما رد شد؛ اگر با چالاکی خودمان را کنار نمیکشیدیم، پایمان را خرد میکرد.
بازسازی کاخ آپادانا شوش
مرمت این کاخ در مجموعه شهر باستانی شوش شامل شناسایی قطعات، آسیبشناسی، مستندنگاری پیشرفته، حفاظت از کف فرشها و مرمت دروازه شرقی کاخ از سال ۸۸ آغاز شد و برای بازسازی این کاخ سه میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال هزینه شده است؛ اما بهدلیل ساختار خشتی و وضعیت توپوگرافی فعلی، بر اثر آبهای روان ناشی از بارندگی این اثر دوباره دچار آسیبهای جدی شده است.
