با جست‌وجوی عنوان بسیاری از کتاب‌ها در اینترنت، به عبارت «دانلود رایگان» می‌رسیم، اما آیا همه سهم ما ایرانیان از تکنولوژی‌های مربوط به کتاب و مطالعه همین است؟
به گزارش خبرنگار کتاب خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، در بسیاری از کشورهای جهان با گسترش فناوری‌های الکترونیک، نسخه‌های الکترونیکی کتاب جایگزین کتاب‌های چاپی می‌شوند. در کشورهای پیشرفته، کتابخانه‌ها و کتاب‌فروشی‌های بزرگ خود را با نیازهای جدید مخاطبان هماهنگ می‌کنند و کتاب‌های الکترونیک را اگر نه به صورت جایگزین، دست کم در کنار کتاب چاپی عرضه می‌کنند. بازار کتاب‌خوان‌های الکترونیکی هم داغ است و هر چند وقت یک بار نسخه‌ای تازه با امکانات بیشتر از این دستگاه‌ها عرضه می‌شود تا علاقه‌مندان مجبور نباشند برای خواندن کتاب‌های الکترونیک از کامپیوتر و لپ‌تاپ استفاده کنند. حتا تبلت‌ها هم نسبت به این دستگاه‌های کتاب‌خوان، سنگین هستند؛ کتاب‌خوان‌هایی با وزن کم و مصرف اندک باتری، دارای امکان جست‌وجو، علامت‌گذاری، تغییر اندازه متن و امکانات دیگر.
اما تا کنون سهم ایرانیان از این امکانات و تکنولوژی‌ها بسیار اندک بوده است. دستگاه‌های کتاب‌خوان وارد بازار شده‌اند، اما هنوز تعداد کتاب‌های فارسی الکترونیک بسیار کم است. سهم ایرانیان از تکنولوژی‌های کتاب هنوز دانلود نسخه‌های بی‌کیفیت و پی دی اف کتاب است؛ نسخه‌هایی از کتاب‌هایی که مجوز انتشار ندارند یا سال‌هاست تجدید چاپ نمی‌شوند و حتا کتاب‌هایی که در بازار نشر موجودند و مرتب تجدید چاپ می‌شوند (بدون اجازه از نویسندگان آنها)، در سایت‌هایی که به نظر می‌رسد فقط از طریق درج تبلیغات مختلف اداره می‌شوند.
در این میان چندی است سامانه‌ای به نام «فیدیبو» راه‌اندازی شده است. در پایگاه اینترنتی «فیدیبو» در معرفی این سامانه نوشته‌اند: «فیدیبو در سال ٢٠١١ با شعار “مطالعه آزاد برای همه، همه وقت، همه جا” به عنوان یک پروژه چندملیتی توسط مهدی فیروزان بنیان گذارده شد و بعد از پشت سر گذاشتن چالش‌های موجود بر سر راه زبان‌های عربی و فارسی برای ورود به صنعت نشر الکترونیک، فاز اول آن در دسامبر سال ٢٠١٣ راه‌اندازی شد.»
فیروزان می‌گوید: بزرگان فرهنگ و ادبیات کشور برای کلمه به کلمه کتاب‌های خود زحمت کشیده‌اند و اگر کسی در اینترنت این کتاب‌ها را به صورت غیرقانونی دانلود و از آنها استفاده می‌کند همان اندازه مجرم است که کسی که این کتاب‌ها را در اینترنت عرضه کرده است.
او با معرفی «فیدیبو» که قرار است سایت دانلود قانونی کتاب و نوعی اپلیکشن کتاب‌خوانی بر روی موبایل باشد آن را نوعی ابزار می‌خواند که از انفعال کشور ما در عرصه جهانی شدن می‌کاهد.
طبق متن مندرج در پایگاه اینترنتی فیدیبو، «فیدیبو سامانه multi-platform تولید و توزیع کتاب الکترونیک در خاورمیانه است که مبتنی بر استانداردهای جهانی صنعت نشر و با رعایت کامل قانون جهانی کپی‌رایت طراحی و اجرا شده است.»
با وجود این اعلام «فیدیبو»، تعدادی از اهل قلم نگران ابهام‌های حقوقی هستند که به زعم آنها در عرضه کتاب‌ها در این سامانه وجود دارد.
*باید قضیه روشن و قراردادها روزآمد باشد
مژده دقیقی در این‌باره می‌گوید: قراردادهای ما هنوز برای چنین کاری تنظیم نشده است. باید همه چیز از اول در قراردادها روشن و مشخص باشد. من کم و بیش می‌دانستم که ناشران آثارم دارند کتاب‌هایم را به صورت الکترونیک منتشر می‌کنند. بعد هم یکی از کارکنان «فیدیبو» را دیدم و جریان را از او پرسیدم، گفت شما باید با ناشران آثارتان صحبت کنید. به نظر من «فیدیبو» باید هنگام همکاری با ناشر قراردادهای ما را هم ببیند. نمی‌توان از اول نسبت به این کار گارد گرفت، اما باید از همین ابتدای کار، درست عمل شود. بعضی ناشران در قراردادهایشان بندی در این زمینه دارند. به طور کلی این اقدام جدید است و ابهاماتی دارد از جمله این‌که برای ما مشخص نمی‌شود که کتاب‌مان چه تعداد فروش داشته است. باید مشخص شود مبنای محاسبه چیست و نویسنده یا مترجم باید از چه طریقی متوجه این موضوع شوند. قضیه باید روشن باشد و قراردادهای ما روزآمد باشد و در آنها ذکر شود که چه درصدی از فروش به نویسنده یا مترجم تعلق می‌گیرد. این درصد باید معقول باشد. باید به کشورهای دیگر نگاه شود. می‌توان در این زمینه تحقیق کرد.
این مترجم با بیان این‌که آینده نشر در انتشار الکترونیک است، اضافه می‌کند: با این حال، اگر موضوع به صورت ضابطه‌مند پیش نرود، از این ابزار هم سوءاستفاده می‌شود. برای بهبود کار، باید از اهل قلم درباره این‌که می‌خواهند چطور با آنها قرارداد بسته شود و مسائل دیگر نظرخواهی شود. «فیدیبو» باید قراردادهای ناشران را ببیند و همه چیز از اول روشن باشد. شاید اگر نویسنده‌ها ناراضی هستند به این دلیل باشد که قضیه کاملا مشخص نیست و فکر می‌کنند این هم یک راه دیگر برای سوءاستفاده از آن‌هاست. اما آینده نشر در همین کار است. کتاب‌هایی که در سایت «فیدیبو» عرضه می‌شود، قیمت کمتر، کیفیت بیشتر و قابلیت‌های متعدد دارد. گویا در خارج از کشور هم فروش خوبی داشته‌اند چون آنها به کتاب‌های چاپی اینجا دسترسی ندارند.
او درباره کمپین «نه به دانلود غیرقانونی کتاب» نیز که «فیدیبو» متولی آن است، می‌گوید: این اقدام کار بسیار خوبی است. فکر می‌کنم برای مقابله با سایت‌های غیرمجازی که کتاب‌های عرضه شده در «فیدیبو» را عرضه می‌کنند مجوز گرفته‌اند.
*حق‌التألیف باید بیشتر شود
محمود حسینی‌زاد هم درباره دانلود کتاب می‌گوید: این کار مد شده و با ما هم برای انتشار کتاب‌هایمان در فضای مجازی هماهنگ نمی‌شود. البته اطلاع دارم که «فیدیبو» کتاب‌هایم را به صورت الکترونیک عرضه کرده است، این‌ها به من گفته‌اند، اما «ناکجا» این کار را بدون اطلاع انجام می‌دهد. از «فیدیبو» با من تماس گرفتند و گفتند در قراردادی که با ناشر داریم ذکر شده که شما در جریان قرار بگیرید. این مسائل باید در قراردادها ذکر شود. در کشورهای پیشرفته، برای کتاب الکترونیک مثل کتاب چاپی با پدیدآورنده اثر قرارداد بسته می‌شود. شنیده‌ام در «فیدیبو» ساز و کارهایی برای کنترل هست و پدیدآورنده هم می‌تواند از آمار فروش کارش مطلع شود.
این مترجم معتقد است در نشر الکترونیک باید حق‌التألیف بیشتری به پدیدآورنده اثر پرداخت شود: باید حق‌التألیف بیشتر باشد. چون هزینه‌ای برای ناشر ندارد و تبلیغ اثر هم بر عهده سایت عرضه‌کننده است، پس حتما باید درصد پدیدآورنده بیشتر باشد. به نظرم باید در این زمینه یک سمینار برگزار شود و نویسنده‌ها، مترجمان و ناشران نظراتشان را در این زمینه بگویند. ناشران باید رعایت کنند، اما متأسفانه هیچ‌کدام رعایت یکدیگر را نمی‌کنیم.
*نویسنده‌ها حتما پشیمان می‌شوند
حسین سناپور نیز درباره دانلود کتاب می‌گوید: روز به روز ابزارهای خواندن الکترونیک در دست مردم بیشتر شده و بیشتر خواهد شد. عادت‌های مردم هم به همین سمت خواهد رفت که به صورت الکترونیک کتاب بخوانند. ما نیز باید خود را چه به عنوان ناشر یا نویسنده و چه از نظر قانونی بیشتر هماهنگ کنیم. تا به حال بیشتر استفاده از کتاب‌های ادبیات در فضای مجازی غیرقانونی بوده است. این موضوع روز‌به روز مسائل بیشتری ایجاد می‌کند. یک راه این است که سایت‌های رسمی و قانونی این کار را بکنند. سایت «فیدیبو» هم قصد و تلاشش در همین جهت است، اما بر اساس شنیده‌های من، بعضی از دوستانی که آثارشان در سایت «فیدیبو» یا سایت‌های دیگر برای فروش عرضه می‌شود، در جریان این کار نیستند. قطعا و به احتمال زیاد، «فیدیبو» این کتاب‌ها را از ناشر می‌خرد. اینجا مسئولیت با ناشر است که با هماهنگی نویسنده‌ها کتاب‌هایشان را به این سایت‌ها سپرده‌اند یا خیر و این‌که آیا با نویسنده‌ها قرارداد مناسب بسته‌اند یا نه.
این نویسنده اضافه می‌کند: بعضی از ناشران قرارداد مناسب را بسته‌اند و نویسنده‌ها به آنها اجازه نشر الکترونیک هم داده‌اند، اما حتا در این موارد درصد بسیار کمی در حد همان حق‌التألیف 15 درصدی به نویسنده تعلق می‌گیرد. این واقعا اجحاف به نویسنده‌هاست چون در مورد کتاب‌های چاپی، بیش از 50 درصد و حتا تا 70 درصد از قیمت کتاب صرف امور فنی می‌شود. در این حالت طبیعی است که 15 درصد به نویسنده بدهند و ناشران هم حدود 20 درصد برای خودشان بردارند، اما وقتی کتاب‌ها را در سایت‌ها به صورت الکترونیک می‌فروشند، طبعا ناشر هیچ هزینه‌ای نکرده و باید بیشتر حقوق به نویسنده تعلق گیرد. در نشر الکترونیک باید حق‌التألیف نویسنده بیش از 50 یا 60 درصد و سهم ناشر 20 درصد باشد. چون در این حالت هزینه‌ای برای چاپ نشده و طبیعی است که بیشتر درآمد به نویسنده برسد. اگر در آینده استقبال از این کتاب‌ها بیشتر شود، نویسنده‌ها حتما پشیمان می‌شوند که چرا درصد زیادی از سود اثرشان را به ناشر الکترونیک سپرده‌اند. الآن وضعیت چندان واضح نیست. نویسنده‌ها قراردادهای بدی بسته‌اند و می‌بندند.
سناپور درباره اقدام‌های لازم فرهنگی و حقوقی درباره کتاب‌های الکترونیک گفت: قبل از فرهنگ‌سازی باید از نظر قانونی جلو سایت‌ها و وبلاگ‌هایی که به صورت غیرقانونی کتاب الکترونیک عرضه می‌کنند، گرفته شود. ناشران باید از این سایت‌ها شکایت کنند. در زمینه فرهنگ‌سازی هم باید به شکل‌های مختلف به مردم گفته شود که دانلود کتاب از سایت‌های غیرمجاز کاری غیرقانونی است. خواننده‌ای هم که از این سایت‌ها کتاب دانلود می‌کند، شریک جرم می‌شود. از نظر اخلاقی هم کار درستی نیست که بدون اجازه نویسنده کتابش را دانلود کنیم و چیزی به او پرداخت نشود. سایت‌هایی مثل «فیدیبو» که این کار را به صورت قانونی انجام می‌دهند، باید کتاب‌ها را در نسخه‌های مناسب و باکیفیت عرضه کنند، تا مخاطبان به آثارشان رغبت بیشتری پیدا کنند.
*نگرانی برای چیست؟
رضا رضایی، مترجمی که تعدادی از آثارش به صورت الکترونیک در سایت «فیدیبو» عرضه شده، می‌گوید: با من تماس نگرفته‌اند، اما یکی از مواد قرارداد ناشر و مترجم این است که کتاب به هر شکلی تکثیر شود. حق و حقوق مترجم هم پرداخت می‌شود. الآن بعضی کتاب‌های من دارد به صورت صوتی درمی‌آید. این آثار به هر شکلی منتشر شوند، درصدی که باید، به من تعلق می‌گیرد.
او درباره کسانی که نگران نشر الکترونیک کتاب‌هایشان هستند، اظهار می‌کند: نمی‌فهمم گله و نگرانی برای چیست. از نظر حقوقی قضیه کاملا مشخص است. خالقان این آثار باید خوشحال هم بشوند چون امکانی برای فروش بیشتر کارشان فراهم شده است. اتفاق عجیبی نیفتاده است. اگر هم کسی قراردادی بسته که در آن این موضوع ذکر نشده، از این به بعد هنگام بستن قرارداد نشر به این موضوع توجه کند. خود من مایلم همه کتاب‌هایم به این صورت فروخته شود. هر چه بیشتر کارهایم فروخته شود به نفع من است. نشر الکترونیک یک بازار جدید برای فروش آثار من است. در مورد حق‌التألیف، این‌که چقدر بتوانم با ناشر چانه بزنم به قدرت من در رابطه با ناشر بستگی دارد. به نظرم نگرانی‌ها بی‌خود است مگر این که بنا را بر این بگذاریم که می‌خواهند سر ما را کلاه بگذارند. اگر این‌طور فکر کنیم اصلا نباید کار کنیم. ما باید کار خودمان را انجام بدهیم. اگر هم مشکلی پیش آمد با گرفتن وکیل و پیگیری قانونی موضوع را حل می‌کنیم. اهل قلم باید هنگام عقد قرارداد دقت بیشتری کنند. آماتوریسم و بی‌دقتی عواقب دارد. اگر قرارداد درست و حرفه‌یی ببندیم به مشکل برنمی‌خوریم.
رضایی درباره دانلود غیرقانونی کتاب هم می‌گوید: این کار تخطی از قانون است و نیروی انتظامی باید جلو آن را بگیرد. الآن بعضی از کتاب‌های من در بعضی سایت‌ها دانلود می‌شود. این تقلب آشکار و جرم است. من در این موارد تا به حال شخصا شکایت نکرده‌ام. فقط به ناشر اطلاع داده‌ام. اما کسی که پای مانیتور می‌نشیند و کتاب دانلود می‌کند، در نهایت وقتی می‌خواهد کتاب را بخواند، باید از آن پرینت بگیرد که هزینه این کار از هزینه خرید کتاب بیشتر می‌شود. من و امثال من اگر سایت‌ها فقط با ما تماس بگیرند و اجازه بخواهند به آنها اجازه عرضه کارهایمان را می‌دهیم، اما آنها حتا این کار را هم نمی‌کنند.
**
به نظر می‌رسد کتاب الکترونیک برای عرضه مناسب و قانونی و پذیرفته شدن از جانب مخاطبان، راه درازی را در بازارهای ایرانی در پیش دارد. اما شاید بعد از مشخص شدن تکلیف نویسندگان با ناشران آثارشان، یکی از مهم‌ترین گام‌ها برخورد قانونی با سایت‌هایی باشد که کتاب‌های نویسندگان را بدون اجازه برای دانلود رایگان در فضای مجازی عرضه می‌کنند. در این زمینه مصطفی پورمحمدی، وزیر دادگستری، به ایسنا می‌گوید: مهم این است که قفل‌های سایت‌ها تقویت شوند. امروز قفل‌شکن‌ها در دسترس جهانی هستند و صنعت قفل‌شکنی از صنعت‌های رایج و پرخریدار در دنیاست. ما باید تلاش کنیم قوانین لازم را تدارک ببینیم و با کمک اهل فن و صنعت که قدرت شناسایی این قفل‌شکن‌ها را دارند در این زمینه اقدام کنیم.
گزارش: فاطمه شیرزادی، خبرنگار ایسنا
انتهای پیام