امام علی(ع) در خطبه یکصد و ششم نهج البلاغه می فرمایند: ستايش مخصوص خداوندى است كه اسلام را تشريع فرمود و راههاى فرا گرفتن و عمل كردن به احكام آنرا براى آنان كه خواهانند آسان گردانيد، اركانش را در برابر آنان كه به ستيزه بر مي خيزند استوار نمود و آنرا براى كسانى كه دست به دامنش زنند پناهگاه امنى قرار داد و براى آنها كه به حريمش گام نهند وسيله صلح و سلامت ساخت و براى آنان كه از منطقش پيروى كنند دليل و برهان و براى آنها كه از آن دفاع كنند گواه و براى افرادى كه از آن روشنى بگيرند نور و براى شخصى كه آنرا تعقل كند فهم و براى آنكه تدبر كند عقل استنشانه استبراى آن كس كه علامتش را بپذيرد، مايه روشن بينى است براى آنكه عزم بر درك حق دارد درس عبرتى است براى آنكه بپذيرد، مايه نجات و رهائى است براى آنكه تصديقش كند، وسيله آرامش و اطمينان است براى كسى كه بر آن تكيه كند، موجب آسايش انسانى است كه كار خود را به آن واگذارد و سپرى است براى آنان كه اهل استقامتند و به طور خلاصه روشن ترين راهها و واضحترين مسلكهاست.
دلائل روشنى بخشش بلند و آشكار، جاده هايش درخشان و چراغهايش پر فروغ، به ميدان مسابقه اى مي ماند كه محيط پاكى براى تمرين دارد و پرچم نقطه آخر مسابقه بلند و به خوبى ديده مى شود، اسبهاى اصيل و پرارزشى براى مسابقه مهيا ساخته، جائزه مسابقه دهندگان بسيار عالى و سواركاران آن مردمى شريف مى باشند، برنامه اين مسابقه تصديق حق و اعمال صالح راهنماى روشنى بخش و مرگ پايان و دنيا ميدان تمرين و قيامت مركز اجتماع براى مسابقه نهایى و جايزه بزرگش بهشت است.
… تا اينكه خداوند (پيامبرش را فرستاد) و شعله اى براى آنها كه مي خواهند روشن گردند برافروخت و چراغى پر فروغ بر سر راه گمشدگان وادى ضلالت قرار داد، خداوندا! او (پيامبر) امين مورد اطمينان و شاهد و گواه روز رستاخيز توست او نعمتى است كه بر انگيخته اى و رحمتى است كه به حق فرستاده اى. خداوندا! بهره وافرى از عدل خويش به وى اختصاص ده! و از فضل و كرمت پاداش مضاعفى به او عطا فرما! بارخدايا بناء آئين او را بلندترين بناها قرار ده و او را بر سر خوان مهمانى خويش گرامى دار! بر شرافت مقام او در نزد خود بيفزا! و وسيله تقرب خويش را به وى عنايت كن! رفعت و بلندى مقام و فضيلت را به او عطا فرما! و ما را در زمره(دوستان و پيروان او) محشور گردان، در حالى كه به خاطر كرده هاى خويش نه رسوا باشيم و نه شرمسار نه پشيمان و نه منحرف، نه پيمان شكن نه گمراه، نه گمراه كنند و نه فريب خورده.
شريف رضى مى گويد: اين سخن در(خطبه 72) گذشت باز هم بخاطر اضافاتى آنرا در اينجا آورديم.
و قسمتى ديگر از اين خطبه كه درباره يارانش مى باشد: از لطف خداوند بزرگ به مقامى رسيده ايد كه حتى كنيزان شما را گرامى مى دارند و به همسايگان شما محبت مى كنند. كسانى كه شما از آنها برتر نيستيد و بر آنها حقى نداريد براى شما تعظيم مى كنند، كسانى كه از شما حساب مى برند كه ترسى از حكومت شما ندارند و نه بر آنها حكومتى داريد. با اين حال مى بينيد قوانين و پيمانهاى الهى شكسته شده اما شما به خشم نمى آئيد، در حالى كه اگر تعهدات پدرانتان نقض گردد ناراحت مى شويد، دستورات خدا به شما مى رسيد و از شما به مردم و سپس نتيجه آن به شما باز مى گشت، مقام خويش را به ستمگران واگذارديد و زمام امور خويش را به دست آنان سپرديد و مأموريتهاى الهى را به آنان تسليم كرديد، آنان به شبهات عمل مى كنند و در شهوات غوطه ورند، به خدا سوگند اگر دشمنان، شما را در زير ستارگان آسمان پراكنده كنند، باز خداوند(نسلهایى از) شما را براى روز انتقام از آنان گردآورى مى كند.
توضيح:
[1]در كتاب اصول كافى درباره «توصيف اسلام» بعضى از قسمتهاى اين خطبه آمده است و در كتاب امالى شيخ طوسى از اول خطبه تا «و الجنة سبقته» با كمى تفاوت نقل گرديده است.(مستدرك و مدارك نهج البلاغه صفحه 249)
عدالت خواهي و تساوي همه افراد در برابر قانون یکی از مهمترین ویژگیهای فرهنگی اسلام است. در فرهنگ سنتي عرب جاهلي، حق و حقوق و قانون، جايگاه مشخصي نداشت تا نيازمند سنجشي بنام عدل باشد. هر آنچه كه رئيس قبيله به عنوان حاكم مطرح مي كرد، همان قانون و حق بود و بقيه مجبور به اطاعت و فرمان برداري بودند؛ اما در فرهنگ مذهبي اسلام، قانون الهي مطرح است و از فرد و جامعه، هر كدام حقوقي دارند كه براي اجراي درست قانون و استيفاي دقيق حقوق، سنجش عدالت مطرح است و افراد و حاكمان براساس اين معيار عادل و يا ظالم خوانده مي شوند. در اين كه در حكومت امام علي(ع) اين فرهنگ بيش از شاخصه هاي ديگر مورد توجه بوده، جاي هيچ شك و شبهه اي نيست.
مصلحت گرايي، یکی دیگر از ویژگیهای فرهنگی اسلام است. آنچه در فرهنگ جاهلي مطرح بود، برتري يك نژاد و افرادي از يك قبيله و اينكه بايد تنها منافع ايشان مد نظر باشد. اما در فرهنگ مذهبي كه امام علي(ع) معلم و مروج آن است، مصلحت جامعه جايگاه ويژه اي دارد؛ به طوري كه امام(ع) در مقابل وقايعي كه پس از رحلت پيامبر اكرم(ص) اتفاق افتاد، با اينكه امامت و جانشيني از آن حضرت(ع) بود؛ ولي وقتي كه مصلحت چنين ايجاب كرد كه جامعه اسلامي نوپا دچار پراكندگي نشود، از حق فردي خود گذشت و به مصلحت عمومي جامعه انديشيد و نه تنها مخالفتي با آنچه انجام گرفته بود، ابراز نداشت؛ بلكه به شهادت تاريخ، خلفاي سه گانه را نيز ياري نمود تا جامعه اسلامي از بحران مصون بماند.
یکی دیگر از شاخصه های فرهنگی اسلام مسئوليت فردي و اجتماعي است. از شاخصه هاي فرهنگ جاهلي، اين بود كه اشخاص در برابر اجتماع و حتي در قبال اعمال خود هيچ مسئوليتي نداشتند و تنها قبيله، پاسخگوي اعمال ايشان بود اما در فرهنگ مذهبي اسلام، فرد در برابر اعمال خود مسئوليت دارد؛ لذا امام علی(ع) در فرمان حكومتي خود به مالك اشتر، هشدار مي دهد كه تو و خاندانت و نزديكانت، همگي موظف هستيد كه با مردم با انصاف رفتار كنيد. همچنین حضرت علی (ع) در موارد متعدد پیرامون مسئوليتهاي اجتماعي سخن فرموده اند. به عنوان نمونه در نامه 31 خود، به چهار ارزش مهم كه در واقع، مسئوليتهاي اجتماعي نيز محسوب مي شوند، توصيه مي فرمايد که عبارتند از: امر به معروف و نهي از منكر، تحمل سختيها و مشكلات در راه حق و در مسير جهاد في سبيل الله، ياري مستمندان و قرض الحسنه.
يكي از مهمترين و اساسي ترين مولفه هاي علم سياست، بحث مسئوليت پذيري مأمورهاي حكومتي است. مسئولان اجرايي كشور بايد مسئوليت پذير باشند لذا مسئوليت پذيري به اين معنا يكي از شاكله هاي سياست دموكراتيك و مردم سالار مي باشد و به خاطر این اهميت كاري كه مأمورين اجرايي يك كشور دارند و به قسمي مقدرات آن كشور در گرو تصميمات مأمورين اجرايي آن كشور است اعمال و گفتار آنها ملاك است، بحث مسئوليت پذيري بسيار مهم و جدي مي شود و يك امر ضروري مي شود و نمي توانيم ما از بحث مسئوليت پذيري مأمورهاي دولتي يك كشور چشم پوشي كنيم.
اما ببينيم كه بحث مسئوليت پذيري مبناي بحث مسئوليت پذيري فقط در جوامع دموكراتيك است يا نه در جامعه اسلامي هم ما داريم بحث مسئوليت پذيري را. بحث مسئوليت پذيري فقط يك بحث دموكراتيك يا غربي نيست. بسياري از آموزه هاي قرآني و اسلامي ما مسلمانان محورش پاسخگويي مأمورهاي دولتي است. محورش مسئوليت پذيري آن هم به خصوص در امر حكومت است. اگر نگاهي بسيار گذرا به توصيه هاي امام علي(ع) در نهج البلاغه بيندازيم اهميت مسئوليت پذيري را در سياستهاي علوي مي توانيم به خوبي مشاهده كنيم.
شخصي بنام سوده همداني مي گويد كه اميرالمومنين علي(ع) يك شخصي را به حكومت ما گماشتند و بين ما و او حاكم يك مناقشه و اختلافي رخ داد و من پيش امام علي(ع) مراجعه كردم تا از حاكم خودمان شكايت كنم. آن حضرت در حال نماز بودند و بعد از اينكه نمازشان تمام شد من شكايت خودم را به اطلاع حضرت رساندم و امام علي(ع) با شنيدن اين مسأله در مورد حاكمشان بسيار گريه كردند و فرمودند: خدايا تو بر من و اين جماعت شاهد باش كه من در حكومت و امارت به آنها فرمان ستم و يا ترك حق تو را نداده بودم و بعد يك برگه اي را از جيب خود بيرون آوردند و خطاب به آن حاكمي كه بر ما گماشته بودند نوشتند كه چون نامه من به دستت رسيد آنچه را كه تحت اختيار داري حفظ كن تا كسي بيايد و آنها را از تو تحويل بگيرد والسلام.
سوده مي گويد من اين نامه را از حضرت گرفتم و پيش آن كارگزار حضرت كه حاكم ما بود بردم و به او سپردم و بعد از يك مدت كوتاهي همان قسمي شد كه حضرت فرموده بودند و آن بركنار شد و شخص ديگري حاكم ما شد. ببينيد امام علي(ع) مسئوليت پذيري را به اين قسم آموزش دادند. ما اميدوار هستيم كه مديران و مسئولان جوامع اسلامي نصب العين قرار دهند فرمايشات امام علي(ع) را و هميشه در راستاي خدمت به مردم گام بردارند.
ملتگرايي از دیگر ویژگیهای فرهنگی اسلام است. با ظهور اسلام و در تحت لواي آن، همه افراد يك جامعه علي رغم داشتن عقايد مختلف، اولاً در برابر قانون مساوي هستند و ثانياً از حقوق طبيعي و سياسي ـ اجتماعي برخوردار بوده و دولت موظف است كه از حقوق همه افراد ولو غير مسلمان دفاع كند. از اين رو در فرهنگ مذهبي اسلام، پراكندگي وجود نخواهد داشت و مفهوم ملت تحقق پيدا مي كند. در فرهنگ مذهبي كه حاكم بر حكومت امام علي(ع) بود، حتي اهل كتاب(مثل يهوديان، مسيحيان و زرتشتیان) هم بايد احساس امنيت، برابري در برابر قانون و نيز امكان استيفاي حقوق خود را داشته باشند؛ لذا حضرت(ع) ضمن سفارش زرتشتيان به حاكم فارس، تأكيد مي نمايد كه بايد با ايشان خوش رفتاري شود و نسبت به شكايت دهقانان اين منطقه، به والي فارس هشدار مي دهد.
از دیگر شاخصه های فرهنگی اسلام، تقواگرايي است. از جمله تأكيدات حضرت علی(ع)، ارزشهايي است كه انسان را در زمره متقين و پارسايان قرار مي دهد. روايت شده است كه يكي از ياران پرهيزكار امام(ع) بنام همام بن شُرَيح گفت: اي اميرمؤمنان! پرهيزكاران را براي من، آن چنان وصف كن كه گويا آنان را با چشم مي نگرم. امام (ع) در پاسخ او، درنگي كرد و فرمود: (اي همام! تقواي الهي پيشه كن و نيكوكار باش كه خداوند با پرهيزكاران و نيكوكاران است). اما همام قانع نشد و اصرار ورزيد، تا آن كه امام(ع) تصميم گرفت صفات پرهيزكاران را بيان فرمايد. سپس خدا را سپاس و ثنا گفت و بر پيامبرش درود فرستاد و صفات متقين را برشمرد.
پاسداري از كرامت انسان هم یکی از ویژگیهای فرهنگی اسلام است. در مسير حركت امام علی(ع) به شام در جنگ صفين، عده اي از دهقانان شهر انبار به امام(ع) برخورد كردند، از اسبان و اشتران خود پياده شدند و پيشاپيش آن حضرت(ع) مي دويدند. حضرت(ع) فرمود: چرا چنين مي كنيد؟ گفتند: اين كار در فرهنگ و عادت ما، براي بزرگداشت و احترام فرمانروايان مي باشد. حضرت(ع) فرمود: به خدا سوگند كه اميران شما از اين كار سودي نبردند و شما در دنيا با آن، خود را به زحمت مي افكنيد و در آخرت، دچار رنج و زحمت مي گرديد و چه زيان بار است رنجي كه عذاب در پي آن باشد و چه سودمند است آسايشي كه با آن، امان از آتش جهنم باشد.