برخی سایت ها با اتهام کم کاری در موضوع دفاع مقدس به بدنه سینما می تازند

به گزارش خبرنگار مهر، مراسم یادبود حماسه آزادسازی خرمشهر عصر امروز سوم خرداد با حضور محمد مهدی عسگر پور مدیر عامل خانه سینما و مهرزاد دانش منتقد سینما و تعدادی از سینماگران در تالار سیف الله داد خانه سینما برگزار شد. همچنین به مناسبت سوم خرداد تابلو – پوسترهایی با مضمون فیلم های دفاع مقدس در سالن سیف الله داد نصب و در معرض دید مخاطبان قرار داشت.  

 اجرای این مراسم بر عهده کامران ملکی بود و او ضمن اشاره به تهیه پوستر فیلم های سینمایی با موضوع دفاع مقدس گفت: چون در سینمای ایران آرشیو مشخصی وجود ندارد برای تهیه این پوسترها به سراغ طراح های آن رفتیم تا بتوانیم آن ها را برای این مراسم آماده کنیم. برخی از طراحان پوستر این فیلم ها در قید حیات نبودند و تهیه این تصاویر کار بسیار دشواری بود.

در ادامه مراسم، ملکی از محمد مهدی عسگر پور مدیر عامل خانه سینما دعوت کرد تا سخنرانی داشته باشد.

محمد مهدی عسگرپور ضمن خوشآمدگویی به حاضران در سالن گفت: فرا رسیدن سالروز فتح خرمشهر را تبریک می گویم و این روز بزرگ را گرامی می دارم. من از نزدیک شاهد بودم که عزیزان در خانه سینما برای تهیه این پوسترها چه سختی هایی را متحمل شدند. حتی پوستر فیلمی را که من بیست سال پیش ساخته بودم، پیدا کردند که من فکر نمی کردم نسخه ای از آن وجود داشته باشد.

عسگرپور ادامه داد: درباره امروز می توانم بگویم که ما هرسال تلاش کردیم با اجرای برنامه هایی این روز را گرامی بداریم و برنامه های مختلفی را به مناسبت سوم خرداد اجرا کنیم. زمانی که توانش را داشتیم با گروهی از سینماگران راهی خرمشهر شدیم و از این شهر بازدید کردیم. سال گذشته هم به آسایشگاه جانبازان هشت سال دفاع مقدس سر زدیم و با این عزیزان دیدار کردیم. حضرت امام فرمودند خرمشهر را خدا آزاد کرد حال با گذشت زمان وقتی می‌بینیم چه اتفاقی در سوم خرداد افتاده است می‌فهمیم چه کشورها و ابرقدرت‌هایی برای ادامه جنگ به عراق کمک می‌کردند و امروز بهتر مفهوم خرمشهر را خدا آزاد کرد به معنای واقعی کلمه می فهمیم.

مدیر عامل خانه سینما عنوان کرد: در ارتباط با موضوع سوم خرداد بحث های زیادی انجام شده و فیلم های بسیاری ساخته شده است و کتاب های زیادی در ارتباط با این فتح بزرگ به رشته تحریر در آمده است اما من به شخصه هربار به مناسبت های این چنینی نزدیک می شویم احساس خطر می کنم و تن و بدنم می لرزد که برخی از سایت ها دوباره بر پیکره سینمای ایران حمله کنند و بگویند که شما خجالت نمی کشید در ارتباط با  این مفاهیم هیچ اقدامی صورت ندادید و فیلمی در سینمای ایران با این محوریت تولید نکردید. در این شرایط سینمای کشورهای دیگر را به رخ ما می کشند و می گویند آن ها در فیلم «نجات سرباز رایان» چگونه دلاوری قهرمانان خود را با تصویر می کشند و ما در سینمای ایران نمی توانیم فیلمی با این مضمون بسازیم.

محمد مهدی عسگر پور ادامه داد: سوالی که این جا مطرح می شود این است که سینمای ما چه قدر به آرمان ها نزدیک است. در سینمای آمرکیا فلسفه کشتن برای این است که کشته نشوی و در همین جا تفاوت با سینمای ایران حس می شود. منتقدان از فیلمساز ایرانی چیزی را می خواهند که ما به ازای خارجی ندارد. سینمای ما غیر طبیعی اداره می شود و نحوه تولید و اکران در سینمای ایران مشابه خارجی ندارد و همیشه سایه دولت بر روی سینمای ایران سنگینی می کند و هربار دولت می خواهد خود را ازاین قائله جدا کند برخی از دوستان آن را منصرف می کنند.

وی ادامه داد: سینمای ما شبیه تلویزیون دولتی ما اداره می‌شود در مدل تولیدی کشور ما نمی‌توان توقع داشت که به صورت طبیعی فیلم‌هایی ساخته شود که مرتبط با این حوزه باشد.

عسگرپور یاد آور شد: باید با توجه به ظرفیت سینمای ایران از آن انتظار داشت و هرجا که کمبودهایی را حس کردیم نباید با چوب نقد بر آن بتازیم و آن را نابود کنیم. در طول سالهای گذشته فیلم های خوبی با مضمون دفاع مقدس ساخته شده است. 

بعد از پایان حرف های محمد مهدی عسگر پور، مهرزاد دانش از منتقدان سینمای ایران مقاله ای را با عنوان دوران افتخار قرائت کرد که متن این نوشته به شرح زیر است:    

سهم سینمای ایران در بازنمایی دفاع مقدس چقدر است؟

تاکنون در باب سینمای دفاع مقدس مقالات، کتاب ها، همایش ها، و سخنرانی های متعددی انجام گرفته است اما با این همه به نظر می رسد این قصه ای نامکرر است و هر از چند مدت زمانی، می توان با نگاهی مقتضی زمانه، بدان مجددا نگریست و نسبت بین سینمای ایران و هشت سال جنگ تحمیلی را بازخوانی کرد.

مدتی است که در برخی محافل و بین بعضی جریان ها، که نگاهی بدبینانه (اگر نگوییم بدخواهانه) به مناسبات و مجموعه سینمای ایران دارند، با توسل به برخی از انگاره های مورد احترام و اعتبار، سعی می شود که سهم این سینما در بازنمایی و تحلیل وقایع و موقعیت های مهم تاریخ کشور، همچون همین دفاع مقدس، اندک و ناچیز برشمرده شود و به تبع آن، با حملات غیرمنصفانه و بر اساس تحلیل های غیرواقع بینانه، اعتبار این سینما به خدشه گراید و همچون غنیمتی پربها که بی زحمت و با غوغاسالاری  به دست آمده است، مورد تصرف قرار گیرد.

اما پیکره این سینما در ارتباط با بسیاری از مسائل از جمله جنگ تحمیلی، استوارتر از آن است که به این نوع نظرگاه های خردبینانه، شکاف بردارد. قاعدتا این نکته بدان معنا نیست که نقاط ضعف و کانون های آسیب در سینمای ما نادیده انگاشته شوند که نخستین ضربه در هر فضایی از جمله سینما، از دریچه انکار ضعف ها وارد می آید؛ به ویژه آن که نگارنده خود منتقد فیلم و سینما است و ماهیتا استعدادش در جست و جوی نقاط ضعف فراوان است؛ اما در عین حال، چشم بستن بر نقاط ممتاز سینمای ایران در ارتباط با دفاع مقدس نیز اجحافی بزرگ به همه تلاش ها و بضاعت هایی است که در طول سی و سه چهار سال گذشته از جانب سینماگران، مدیران، منتقدان، و پژوهشگران این عرصه به عمل آمده است. در این مجال مختصر، قصد بر آن است که گوشه هایی از این بضاعت به اجمال مرور شود و جنبه هایی از سهمی که سینمای ایران در انعکاس و تبیین ابعاد مختلف جنگ هشت ساله داشته است، مورد اشاره قرار گیرد.

گونه شناسی: سینمای ایران چه در قبل و چه در بعد از انقلاب اسلامی، تجربه هایی ارزان و گران در باب آزمودن ژانرهای مختلف سینمایی انجام داده است که فارغ از ضعف ها و قوت های متناسب با عناصر تحلیلی سینما، با کمتر فضایی مواجه شده است که قابلیت بومی کردن گونه سینمایی اش را داشته باشد. به جرأت می توان مدعی شد که در این بین، تنها ژانری که از بین گونه های مطرح و معروف سینمایی روند بومی شدن به خود گرفته است، ژانر جنگی بوده است. اصولا تعبیر از سینمای جنگی به سینمای دفاع مقدس در ادبیات سینمایی ما، فارغ از وجوه ایدئولوژیکش، نشان از آن دارد که تصویر جنگ در سینمای ما، در کنار همه مختصات و مقتضیات ژانری، درآمیخته با ارزش ها و هنجارهایی است که تنها در فضای جبهه های ما قابل درک و جست و جو بود. نکاتی همچون شهادت طلبی، ایمان به غیب، تفکر بسیجی، اطاعت از ولایت، ایثارگری، محاسبات نامتعارف با اصول جنگی کلاسیک و آکادمیک، و…زمینه هایی بودند که رفته رفته در بافت ژانر جنگی سینمای ایران راه یافتند و در نتیجه زیرگونه ای نوین از این ژانر شکل گرفت که نمونه آن در هیچ یک از فضاهای جنگی/سینمایی کشورهای دیگر به چشم نمی خورد. در واقع سینمای ایران از جنگ تحمیلی، ژانر منحصر به فردی ایجاد کرد که در نوع خود بداعت ها و خلاقیت های مثال زدنی پرورش داد.

تنوع لحن و زیرگونه: نگاه سینمای ایران به عرصه جنگ، نگاهی تک بعدی و تک محوری نبوده است. در طی سی و چند سالی که از آغاز جنگ می گذرد، انواع زیرگونه های مربوط به ژانر جنگی در سینمای دفاع مقدس ما کار شده است. نمودهایی همچون عملیات (عملیات کرکوک، عبور، دکل)، اردوگاهی یا اسارت(مردی شبیه باران، نفوذی)، هوانوردی (حمله به اچ3، عقاب ها)، دریانوردی (جنگ نفت کش ها، موج مرده)، دیده بانی (دیده بان، ملکه) تبعات جنگ (گیلانه، بوی پیراهن یوسف، عروسی خوبان)، شخصیت های واقعی (شور شیرین، الماس بنفش، به کبودی یاس)، عزیمت (سفر به چزابه، هیوا) و…از این جمله هستند. در عین حال، تلفیق ژانر جنگی با سایر گونه ها و لحن های سینمایی از دیگر دستاوردهای سینمای ایران در این باب است که از آن جمله می توان به کمدی (لیلی با من است)، ملودرام (کیمیا، میم مثل مادر)، جاسوسی (نفوذی)، معناگرا (ساعت 25، مهاجر، نینوا)، کودک و نوجوان (پایان کودکی)، و…اشاره کرد.

در عین حال تنوع نگرش به خود مبحث جنگ هم نمود دیگری از منشوری بودن فضای سینمای جنگی ایران است. در نگاهي جريان شناسانه و تبارپژوهانه، مي توان 3 گفتمان جنگي را در اين ژانر سينمايي ايران تشخيص داد و به عبارت ديگر اگر بخواهيم موقعيت جنگ تحميلي را در سينماي ايران به صورت كلي چارچوب‌بندي كنيم، با پيكره‌اي 3 قسمتي مواجه مي‌شويم: نخست فيلمهايي كه جنگ هشت ساله را در قالب دفاع از كشور انگاشته‌اند و صرفا‌ً تهاجم عراق به خاك ايران را به‌عنوان پديده‌اي ضد ملي به‌عنوان سوژه برگزيده‌اند و از همين رو تفاوت چنداني بين اين فيلمها با فيلمهاي مثلاً مربوط به دفاع جوامع تحت تجاوز در طي جنگهاي اول و دوم جهاني ( مثل فيلم هاي ميهني سينماي شوروي يا سينماي چين با مضمون دفاع در برابر حمله ارتش ژاپن) به چشم نمي‌خورد.

عمدة آثار محمد بزرگ‌نيا (مثل توفان و جنگ نفت‌كشها) در اين رده جاي مي‌گيرند. در اين فيلم ها نوع ديدگاه سياسي يا مكتبي يا مذهبي فرد رزمنده چندان اهميت ندارد و از همه مهم تر، مليت او است كه حميت و غيرت نسبت بدان، موتور محركه شخصيت هاي رزمنده مي شود براي ورود به بحث جنگ.اين نوع فيلم ها البته بعدي و لايه اي از هويت جنگ ايران و عراق را تبيين مي كردند؛ اما ماجرا صرفا روي اين محور استوار نبود و زمينه هاي عقيدتي و ايدئولوژيكش بسيار پررنگ تر از يك وطن دوستي متداول مي نمود. در گفتمان دوم همين واقعيت مورد توجه قرار گرفت؛ يعني جرياني از فيلمهايي كه جنگ تحميلي را نه صرفا‌ً در قالب يك تجاوز به خاك، بلكه در انگاره‌اي كلي‌تر يعني تجاوز به عقيدة يك ملت (ملت در گفتمان ديني، نه در گفتمان ناسيوناليستي) ارزيابي كرده‌اند.

از اين بعد، حمله عراق به ايران قبل از آن‌كه بر مبناي توسعه‌طلبي ارضي عراق تفسير گردد، بر اساس توطئه‌اي جهت شكست انقلاب و جمهوري اسلامي ايران و نهايتا‌ً تفكر سياست ديني تبيين مي‌شود. بنابراين، اين جنگ يك نبرد ايدئولوژيك بود و نه صرفا‌ً ژئوپلوتيك. عمدة آثار جمال شورجه يا آثار اوليه  ابراهيم حاتمي‌كيا( فارغ ازتفاوت در عمق و كيفيت نگاه)  در اين حيطه جاي مي‌گيرند، چرا كه جنگ را واجد يك هويت خاص مي‌دانستند؛ هويتي كه بنيانش را تفكر شيعي و انقلابي حول محور شخصيت كاريزماتيك رهبر وقت انقلاب اسلامي شكل داده بود و عمده رزمندگان جنگ را نيز همين افرادي تشكيل مي دادند كه بر اساس تكليف شرعي خود و تقيد به فرامين رهبرشان در عرصه جبهه حضور يافته بودند تا زمينه هاي كلي ديگر. اما درگفتمان سوم شخص فيلمساز به سراغ معضلات و آسيب هايي مي رود كه در زير خاكسترها و غبارهاي جنگ پنهان مانده است و عمدتا با اتمام دوران جنگ و كنار رفتن غبارهاي مقتضي دريچه دوربين سينما به سمت آنها تغيير جهت مي دهد و يا زوم مي كند.البته در سينماي جهان اغلب  اين نوع فيلم‌ها، ظاهري انساني را به خود مي‌گيرند تا جنگ را به‌عنوان يك پديدة ضد انساني تقبيح كنند و از همين رو با عنوان سينماي ضد جنگ ناميده مي شوند.اما در سينماي جنگي ايران چنين رويكردي تقريبا در حد صفر بوده است و نگرش ها بيش از آن در پي محكوميت جنگ هشت ساله باشد به دنبال يك جور آسيب شناسي مصائب جنگ است كه اين نيز باز بيشتر اختصاص به زمانه پس از جنگ دارد.

شايد بتوان عنوان «سينماي تبعات جنگ» را عبارت مناسب تري براي اين گفتمان دانست؛ گفتماني كه بيان انتقادي خود را متوجه نابساماني‌هايي مي‌داند كه در وضعيت جنگي در پشت جبهه شكل گرفته است. چالش اين نوع سينما در سه محور جامعه، خانواده و سياست با اين نابساماني‌ها انجام مي‌پذيرد. . در فيلم هايي از قبيل  آشيانه مهر ، باشو غريبه كوچك ، عروسي خوبان ، دندان مار ، ديوانه‌اي از قفس پريد ، گاهي به آسمان نگاه كن ، سياوش ، شيدا، مردي از جنس بلور ، شب برهنه ، فرياد ، قارچ سمي ، آژانس شيشه‌اي ، ليلي با من است ، مزرعه پدري، متولد ماه مهر، موج مرده ، گيلانه ، ميم مثل مادر  ، طبل بزرگ زير پاي چپ و…اين ساحت ها كم و بيش جلوه دارند.

آمار: سینمای ایران همچنان در اوضاع ملتهب یکی دو سال نخست بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به سر می برد که با حمله عراق به ایران، جوی پرالتهاب تر به نام جنگ در مسیرش قرار گرفت. برای همین تقریبا از همان روزهای نخست شکل گیری سینمای بعد از انقلاب، سینمای جنگ نیز به تدریج پا گرفت و همپای سینمای انقلاب رشد کرد. مسیری که سینمای جنگ در روند سی و چند ساله اخیر طی کرده است، اگرچه در برخی مقاطع با فراز و نشیب هایی گاه ملایم و گاه تند رو به رو بوده است (که آن نیز دلائل مختلف داشته است: نوسان های ناشی از تغییر دولت ها، میزان بودجه های مقتضی، ظهور فضاهای جدید مضمونی و لزوم پردختن به آن هاو…)، اما در نسبتی معقول با کلیت سینمای ایران جای داشته است. طبق برآیند کلی نمودار زیر که بر اساس نسبت درصدی فیلم های جنگی با کل فیلم های تولیدی هر سال از سینمای ایران در مقطع 1360-1392 ترسیم شده است، تاکنون 10 درصد از تولیدان سینمای ایران، فیلم های جنگی بوده اند. در برابر اهمیت جنبه های دیگر همچون سینمای اجتماعی (که خود دربردارنده موضوعات پرشماری از قبیل اعتیاد، فقر، طلاق، ناهنجاری ها و بزهکاری ها، بیماری ها، و…است)، کودک و نوجوان، خانوادگی، سیاسی، تاریخی، مذهبی، و…به نظر می رسد که این حجم ده درصدی، تراکمی معقول و شایسته است و نشان می دهد که در طول سه دهه اخیر، بحث دفاع مقدس یکی از ده موضوع مهمی است که تولیدات این سینما را به خود اختصاص داده است.

 درصد تولیدات فیلم های جنگی در سال های جنگ از روند بالایی بهره مند بوده است و بیشترین درصد تولیدات نیز در دوره میانی جنگ، یعنی سال 1363 با 26.5 درصد از کل تولیدات سینمایی سال انجام شده است. این روند با پایان جنگ و آغاز عصر موسوم به سازندگی، به دلیل پا به عرصه گذاشتن موضوعات جدیدتر تا حدی به شیب گرایید، ولی در عین حال در اواخر همین دوران یعنی در سال 1374، بار دیگر اوج گرفت و به درصد 25 رسید. دوران اصلاحات، همراه با فضای بازتری بود که گرایش بالای فیلمسازان به موضوعات اجتماعی و سیاسی و عاطفی را منجر شد و حتی در یک سال  یعنی سال 1381، میزان تولید فیلم جنگی به صفر رسید، اما این به معنای فراموشی سینمای دفاع مقدس در این دوران نبود و برآیند کلی آن روند معقول و متناسبی را در توجه به این عرصه نشان می دهد، اگرچه تنش های تند و ملتهب جاری در جامعه، تأثیر خود را بر نوسان های تیز این نمودار نیز گذاشته است. در دوران اخیر، یعنی از سال 1384 تا 1392، به رغم برخی شعارها، کمترین حد از سینمای جنگی در تولیدات در قیاس با سه دوره قبلی شکل گرفت. با این حساب ، نمودار مربوط به فیلم های جنگی به تفکیک چهار دوران جنگ، سازندگی، اصلاحات و بنیادگرایان به شرح زیر است:

  شاید در نگاهی ظاهربینانه، روند نموداری بالا، حمل بر شیب نزولی اهمیت سینمای دفاع مقدس در مناسبات سینمای ایران شود. اما در نگرشی واقع بینانه و عمیق تر، و با در نظرگرفتن اقتضائاتی که در افزوده شدن مداوم موضوعات مهم و جدید دیگر به فضای اجتماعی ایران و لزوم بازتاب های سینمایی شان شکل گرفته است، موقعیت سینمای جنگ در فضای تولیدات سینمای ایران در طول سه دهه اخیر، موقعیتی منطقی (با توجه به همه مقدورات و مقدرات مقتضی) محسوب می شود. دوران جنگ با توجه به لزوم تهییج و حماسه آفرینی در بین مردم، قاعدتا روند تولید فیلم های جنگی در هر جامعه درگیر جنگی بالاتر از سایر مقاطع زمانی است و در زمان های بعد از اتمام جنگ، به همان نسبت که از میزان تولید فیلم جنگی کاسته می شود، به عمق کیفیت این رده ژانری افزوده می شود و این نکته ای است که به وضوح در مورد سینمای دفاع مقدس نیز به چشم می خورد، آن سان که میزان فیلم های ارزشمندتر سینمای دفاع مقدس در سال های بعد از پایان جنگ تحمیلی ساخته شد و این روند تا همین سال های اخیر نیز تداوم خود را حفظ کرده است. همان طور که بالاتر ذکر شد، این امتیاز به معنی نفی ضعف ها و آسیب ها نیست و می توان در مجالی مجزا، این مهم را نیز بررسی کرد.

همان طور که هشت سال دفاع در برابر تجاوز بیگانه به خاک ایران و مرزهای عقیدتی نظام، در فراگرد تاریخ، سیاست، فرهنگ، اقتصاد، و مسائل اجتماعی ایران تأثیری فراوان نهاده است و گستره زمانی سرنوشت سازی در فراگرد ایران و ایرانیان است، سینمای دفاع مقدس نیز بخشی تفکیک ناپذیر از مناسبات سینمایی ایران است و نه تنها وابسته به جناح و گروه و ایدئولوژی خاصی نیست، که فضایی کاملا عمومی و مردمی را در عرصه فرهنگ و هنر ایران ترسیم کرده است.

در این مراسم چهره هایی هم چون جهانگیر الماسی، منوچهر شاهسواری، ابراهیم آبادی، حسن دادخواه، فرشته طائرپور، حبیب احمد زاده، هادی ناییجی و … حضور داشتند.