استادیار دانشکده مهندسی آب و محیط‌زیست دانشگاه شهید بهشتی تهران گفت: استفاده از منابع آب کشور تا زمانی که این کالا دارای ارزش واقعی خود نباشد، بدون حساسیت‌های لازم بوده و هرگونه اقدام دیگری پیش از آن مؤثر واقع نخواهد شد.
«مجتبی شوریان» در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، منطقه ایلام اظهار کرد: امروزه بحران آب در بسیاری از مناطق جهان وجود دارد، اما این بحران فقط به دلیل کمبود آب به‌منظور برطرف نمودن نیازهای فزاینده بشر نیست، بلکه این بحران، بیشتر ناشی از سوء مدیریت منابع آب در دسترس درگذشته و حال بوده که در اثر آن زندگی میلیون‌ها انسان و همچنین محیط‌زیست کره زمین به مخاطره افتاده است.
استادیار دانشکده مهندسی آب و محیط زیست دانشگاه شهید بهشتی تهران افزود: اگرچه کل میزان آب در جهان ثابت است، اما توزیع نامناسب و ناهمگن آن در سطح جهان و از همه مهم‌تر فقدان آب سالم در بسیاری از نقاط جهان نگرانی‌های زیادی را پیش روی بشر قرار داده است.
وی با اشاره به اینکه حدود 70 درصد از سطح زمین را آب فراگرفته است، تصریح کرد: متأسفانه بحران آب در بسیاری از کشورهای جهان ازجمله کشورهای کمربند خشک زمین مثل ایران، به‌عنوان یکی از دغدغه‌های اصلی فراروی آینده جوامع بشری است و نشانه‌های این بحران امروزه به‌ویژه در شرایط خشکسالیهای اخیر به‌خوبی نمایان شده است.
شوریان گفت: با افزایش مصرف آب شیرین در سطح جهان جهت پاسخگویی به نیازهای فزاینده شرب، بهداشت، صنعت و کشاورزی، منابع تأمین‌کننده این نیاز به میزان قابل‌توجهی کاهش‌یافته و در معرض خطر نابودی قرارگرفته است. به‌طورکلی در نقاط مختلف کشور، کاهش منابع آبی مناسب و عدم تأمین نیازهای روزافزون بخش‌های مختلف به آب را می‌توان از اثرات این بحران دانست.
این استاد دانشگاه بابیان اینکه ایران تنها کشوری نیست که در مهروموم‌های اخیر با مسئله بحران آب درگیر است، بلکه جهان در حال تجربه بحران آب است، ادامه داد: بیش از یک میلیارد از مردم جهان به آب سالم آشامیدنی و نیمی از مردم جهان به بهداشت مناسب دسترسی ندارند و در بسیاری از مناطق جهان آب کافی برای تولید غذا و رشد جمعیت در دسترس نیست.
وی افزود: نابودی گونه‌های گیاهی و جانوری نیز حقایق دیگری هستند که در بسیاری از نقاط جهان اتفاق افتاده که می‌توانند باعث تغییر روش زندگی نسل‌های آینده شوند. بنابراین، بررسی این پدیده و تبعات ناشی از آن‌که به‌درستی زلزله خاموش نامیده شده است، می‌تواند ابزار مناسبی جهت ارائه راهکارهای مؤثر مقابله با آن و کاهش اثرات ناشی از آن در اختیار صاحبنظران و تصمیم‌گیران گذارد.
شوریان با اشاره به متوسط بارش سالیانه درازمدت در کشور در حدود 250 میلی‌متر است که این رقم در حدود یک‌سوم بارش متوسط سالیانه جهانی (750 میلی‌متر) است، تصریح کرد: خود این عامل به‌تنهایی بیانگر این موضوع است که استفاده مناسب از منابع آبی در دسترس نیازمند برنامه‌ریزی صحیح و هدفمند است. این در حالی است که بررسی‌های صورت گرفته در مطالعات طرح جامع آب کشور نشان می‌دهد که طی سال‌های اخیر میزان بارندگی متوسط سالیانه کشور از حدود 250 میلی‌متر به 242 میلی‌متر کاهش پیداکرده است.
استاد دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: بر این اساس طبق آمار درازمدت 40 ساله ثبت‌شده در ایستگاه‌های آب‌سنجی و چاه‌های پیزومتری، سابق بر این جمعاً در کشور 130 میلیارد مترمکعب آب تجدید پذیر سالیانه داشته‌ایم، درحالی‌که مطالعات اخیر نشان می‌دهد این میزان به کمتر از 120 میلیارد مترمکعب در سال کاهش پیدا کرده است. لذا این کاهش 10 میلیارد مترمکعبی منابع آب قابل‌استفاده، در کنار رشد جمعیت و توسعه‌های صورت گرفته در بخش‌های مختلف به‌عنوان یک عامل تأثیرگذار در پیدایش بحران آب دخیل است.
وی افزود: در کنار این عامل، الگوی مصرف ناصحیح آب، عدم توزیع همگن مکانی و زمانی بارش‌ها، رشد جمعیت، توسعه ناهمگون و ناپایدار در بخش‌های مختلف بدون توجه به آمایش سرزمین و وقوع خشکسالیهای پی‌درپی و ممتد که به‌نوعی می‌توان آن را ناشی از تغییر اقلیم کره زمین دانست، از جمله دیگر دلایل اصلی بروز بحران‌ها و چالش‌های بخش آب است.
استاد دانشکده مهندسی آب و محیط‌زیست گفت: الگوی مصرف آب در زندگی هر فرد ایرانی در مقایسه با مقدار متوسط جهانی بسیار بالاست. هر فرد ایرانی به‌طور متوسط روزانه 200 تا 250 لیتر آب جهت شرب و بهداشت مصرف می‌کند، درحالی‌که این میزان در کشورهای توسعه‌یافته در حدود 120 تا 150 لیتر در شبانه‌روز هست و دلیل اصلی این موضوع را شاید بتوان در فرهنگ ناصحیح استفاده از این منبع حیاتی و عدم آگاهی آحاد مردم جامعه نسبت به این موضوع دانست.
شوریان با اشاره به اینکه این الگوی مصرف بالا طبیعتاً منجر به وارد شدن فشار بیش‌ازحد به منابع آب سطحی و زیرزمینی در نقاط مختلف کشور شده به‌گونه‌ای که در حال حاضر به ازای هر فرد در کشور حدود 1500 مترمکعب آب تجدید پذیر در سال در دسترس است، خاطرنشان کرد: در کشورهای توسعه‌یافته به‌طور متوسط این میزان در حدود 6400 مترمکعب به ازای هر نفر در سال است.
بحران آب در وهله اول یک بحران مدیریتی است
این پژوهشگر مسائل آب بابیان اینکه استانداردهای بین‌المللی نشان می‌دهد که اگر سرانه آب تجدید پذیر در هر کشور کمتر از 1700 مترمکعب در سال باشد، آن کشور در وضعیت شدید بحران آبی قرار دارد، افزود: طبق شاخص بین‌المللی فالکن مارس، اگر از مجموع منابع آب تجدید پذیر بیش از 40 درصد برداشت شود، ناپایداری در منابع آب ایجاد می‌شود، درحالی‌که از مجموع 120 میلیارد مترمکعب آب تجدیدشونده در کشور، 96 میلیارد مترمکعب آن یعنی معادل 80 درصد در حال برداشت و استفاده است که میزانی در حد دو برابر وضعیت بحرانی را نشان می‌دهد.
وی گفت: اگرچه این عوامل هر یک به میزان معینی در پیدایش بحران آب نقش دارند، شاید بتوان مؤثرترین عامل وقوع مشکلات سر راه تأمین نیازهای آبی را در سوء مدیریت بهره‌برداری و استفاده ناصحیح از منابع آب سطحی و زیرزمینی کشور در دهه‌های اخیر دانست. به‌عبارت‌دیگر، بحران آب در وهله اول یک بحران مدیریتی است.
شوریان تصریح کرد: بسیاری از کارشناسان بر این باورند که چگونگی مدیریت منابع آب می‌تواند نقش مهمی در مقابله با پیامدهای ناشی از بحران جهانی آب داشته باشد. از آنجائی که افزایش تقاضا برای استفاده از آب شیرین در بسیاری از نقاط دنیا فراتر از منابع موجود برای تأمین نیازهای انسان‌های ساکن این کره خاکی بوده است، اهمیت استفاده هوشمندانه از منابع موجود باگذشت زمان به‌مراتب بیشتر موردتوجه قرار می‌گیرد.
راهکارهای اساسی جهت حل و کاهش تبعات بحران آب
استادیار دانشکده مهندسی آب و محیط‌زیست دانشگاه شهید بهشتی تهران منطقه بندی کشت کشاورزی و تعیین الگوی کشت مناسب در کشور بر اساس منابع آب در دسترس در هر حوضه آبریز اولین راهکار اساسی جهت حل و کاهش تبعات این بحران عنوان کرد و گفت: نباید اجازه انجام هرگونه کشتی در مناطق کم آب صادر شود یا می‌توان به کشاورزان اعلام کرد تسهیلات موردنیاز در صورتی به آن‌ها تعلق خواهد گرفت که کشت‌هایی را که آب کمتری نیاز دارند، انجام دهند.
وی ادامه داد: در این خصوص می‌توان به اقدامات ناصحیحی نظیر کشت برنج در استان فارس و اصفهان یا کشت محصولات پر آب بر در حوضه آبریز دریاچه ارومیه اشاره کرد که منجر به از بین رفتن تالاب‌ها و دریاچه‌های این مناطق شده است.
شوریان تجارت هدفمند آب مجازی را دومین راهکار حل بحران آب عنوان کرد و گفت: آب مجازی مجموعه آبی است که از ابتدا تا انتهای فرایند تولید یک محصول مورداستفاده قرار می‌گیرد تا درنهایت آن محصول تولید شود. به‌عنوان‌مثال تولید یک کیلوگرم برنج به 3000 لیتر آب، یک کیلوگرم گندم به 1400 لیتر، یک کیلوگرم گوشت به 16000 لیتر، یک ساندویچ همبرگر به 2400 لیتر، یک فنجان قهوه به 140 لیتر و یک جفت کفش با چرم گاو به 8000 لیتر آب نیاز دارد تا به دست مصرف‌کننده برسد.
وی ادامه داد: لذا در حقیقت به‌عنوان نمونه با واردکردن هر کیلوگرم گوشت در مصرف 16000 لیتر آب صرفه‌جویی شده است. آب مجازی در دنیای امروز بحث بسیار مهمی است و کشورهای توسعه‌یافته و یا درحال‌توسعه در خصوص این موضوع برنامه‌ریزی‌های زیادی کرده‌اند.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: در کشور ما نیز باید در این زمینه تحقیق و پژوهش لازم انجام‌شده و بر این اساس واردات محصولاتی که تولیدشان نیازمند آب فراوانی است در دستور کار قرارگرفته و در عوض توجه و تمرکز بیشتر بر روی صادرات محصولاتی باشد که آب کمتری مصرف می‌کنند. به‌عنوان‌مثال در این خصوص نیز می‌توان به صادرات هندوانه از کشور اشاره نمود که جزو محصولات پر آب بر بوده و در عوض ارزش‌افزوده اقتصادی پایین‌تری نسبت به بسیاری از تولیدات کشاورزی با مصرف آب کمتر دارد.
وی بابیان اینکه مقوله آب مجازی مقوله پیچیده‌ای ایست که در آن باید ملاحظات امنیت غذایی جامعه نیز مدنظر قرار گیرد، افزود: لذا باید در این زمینه مطالعات جامع و کامل صورت گرفته و بر اساس آن الگوهای کشت محصولات باارزش افزوده بالاتر در اولویت قرارگرفته و راهکارهای اجرایی نمودن آن‌ها نیز پیاده‌سازی شود.
شوریان گفت: راهکار بعدی سرمایه‌گذاری درزمینهٔ استفاده بهینه از منابع آب سطحی و زیرزمینی و استفاده از روش‌های نوین آبیاری بجای آبیاری سنتی است. بدین معنی که باید روش‌های گوناگون مدرن آبیاری موردبررسی قرارگرفته و مشخص شود که کدام‌یک از این روش‌ها نظیر آبیاری بارانی، قطره‌ای و … برای چه محصولی و در کدام منطقه مناسب است.
وی اضافه کرد: هوشمند کردن چاه‌های برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی توسط دستگاهی نظیر کارت سوخت بسیار مؤثر است و بدین معنی که برق هر چاه پس از برداشت به میزان مجاز صادرشده در پروانه آن، قطع گردد تا امکان اضافه برداشت از این منابع فراهم نباشد.
این پژوهشگر افزود: در حال حاضر در تمامی حوضه‌های آبریز کشور متأسفانه تعداد بسیار زیادی چاه پمپاژ آب زیرزمینی غیرمجاز حفر شده که منجر به پایین‌افتادگی بیش از حد سطح آب زیرزمینی و خشک شدن سفره‌ها شده است، لذا پلمب کردن چاه‌های غیرمجاز و جلوگیری از اضافه برداشت‌ها یکی دیگر از اقدامات مؤثر حل بحران آب است.
استاد دانشکده مهندسی آب و محیط‌زیست گفت: از دیگر اقدامات مؤثر، استفاده از منابع آب غیرمتعارف نظیر آب‌های شور و لب‌شور، استفاده از سطوح باران‌گیر، استحصال آب از مه، بارورسازی ابرها و تصفیه و استفاده صحیح از پساب‌های در دسترس است.
وی تصریح کرد: پساب‌های شرب، کشاورزی، صنعتی و … منابع آب قابل‌استفاده ارزشمندی برای اهداف مختلف هستند که اولاً باید از ورود آن‌ها به آب‌های سالم جلوگیری نمود و ثانیاً استفاده مجدد از آن‌ها پس از بازیافت می‌تواند منابع آب قابل‌توجهی را در اختیار متقاضیان هر بخش قرار دهد.
شوریان اقدام مؤثر دیگر را سرمایه‌گذاری برای آموزش و ارتقای فرهنگ عمومی درزمینه مصرف صحیح آب و تهیه برنامه‌های لازم در آموزش‌وپرورش و صداوسیما عنوان کرد و گفت: نهادینه شدن این موضوع را که منابع آب کشور محدود بوده و واردکردن خسارت به آن سبب اجحاف در حق برخورداری از یک زندگی سالم و راحت برای نسل‌های آینده می‌شود، به دنبال داشته باشد.
بازدهی کشاورزی ایران یک‌سوم دنیاست
استاد دانشکده مهندسی آب و محیط‌زیست دانشگاه شهید بهشتی گفت: اولین سؤالی که نهادهای حکمرانی آب کشور باید درصدد پاسخگویی به آن باشند، میزان بهره‌وری و ارزش اقتصادی آب مورداستفاده در بخش‌های مختلف بوده و اینکه چگونه می‌توان این کالای ارزشمند را با بهره‌وری بالاتری مورداستفاده قرارداد. در این راستا، بخش کشاورزی به‌عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده منابع آب کشور که سهمی در حدود 90 درصد از استحصال منابع آبی در سال را به خود اختصاص می‌دهد، بیشترین تأثیر رادار است.
وی ادامه داد: درصورتی‌که مصرف آب کشاورزی در کشور بهینه گردد بسیاری از مشکلات پیش‌آمده در شرایط حاضر مرتفع خواهد شد. به‌طور متوسط یک مترمکعب آب در دنیا ۲.۵ کیلوگرم و در ایران فقط ۸۴۰ گرم محصول کشاورزی می‌دهد که یعنی بازدهی کشاورزی ایران یک‌سوم دنیاست. واقعیت تلخی که در سیستم عرضه و تقاضای آب در بخش کشاورزی وجود دارد بهره‌وری پایین این منبع حیاتی است که ناشی از عدم وجود و یا اجرای سیاست‌های هدفمند و برنامه‌ریزی‌شده جهت استفاده از این کالای ارزشمند است.
شوریان گفت: ناچیز بودن قیمت و ارزش آب، عدم توجه به الگوی کشت استفاده‌شده توسط کشاورزان، کاشت محصولات پر آب بر باارزش افزوده اقتصادی پایین، پایین بودن راندمان دستگاه‌های آبیاری سنتی کشاورزی و عدم نظارت و کنترل بر برداشت‌های غیرمجاز از طریق اضافه برداشت یا حفر چاه‌های پمپاژ آب زیرزمینی در مناطق مختلف کشور بیشترین سهم را در هدر رفت این منابع به خود اختصاص داده است.
این استاد دانشگاه گفت: راندمان آبیاری در کشورهای توسعه‌یافته در حدود 60 تا 70 درصد است درحالی‌که راندمان آبیاری سنتی در مزارع کشور ما در حدود 30 الی 35 درصد است. به بیان دیگر از هر 100 واحد آب تحویل داده‌شده به مزرعه 65 واحد آن یا تبخیر شده یا در زمین نفوذ پیداکرده و از حیض انتفاع خارج می‌شود.
شوریان ادامه داد: ممکن است بخشی از این آب در پایین‌دست مجدداً مورداستفاده قرار گیرد، اما بخش فراوانی از آن از طریق تلفات از دسترس خارج می‌شود، لذا بهبود الگوی کشت کشاورزی، استفاده از دستگاه‌های آبیاری نوین و روی آوردن به کشت‌های گلخانه‌ای که در آن‌ها تلفات به حداقل مقدار ممکن می‌رسد، می‌تواند مؤثرترین اقدامات در بخش کشاورزی جهت مقابله با بحران آب باشد.
10 تا 12 میلیارد مترمکعب، حجم آب‌های خروجی از رودخانه‌های مرزی کشور
استاد دانشکده مهندسی آب و محیط‌زیست دانشگاه شهید بهشتی تهران گفت: یکی از عوامل تشدید تضادهای بین‌المللی، بیش از ۲۵۰ رودخانه مرزی و مشترکی است که بین ۱۴۵ کشور جهان وجود دارد. با افزایش جمعیت این کشورها و نیاز بیشتر به آب طبیعتاً درگیری‌ها و برخوردهای بین کشورهای هم‌جوار و ذی‌نفع بر سر آب‌های مشترک هم‌شدت بیشتری خواهد یافت.
وی بابیان اینکه در کشور ما، حجم آب‌های خروجی از رودخانه‌های مرزی کشور حدود 10 تا 12 میلیارد مترمکعب است، خاطرنشان کرد: حجم آب‌های رودخانه‌های ورودی به کشور نیز بین 5 تا 7 میلیارد مترمکعب برآورد شده است و رودخانه‌های مرزی ایران حدود 89 رودخانه است که شامل 17 رودخانه مشترک با کشورهای هم‌جوار، 4 رودخانه ورودی و 68 رودخانه خروجی است.
شوریان اضافه کرد: سهمی در حدود 10 درصد از منابع آب قابل استحصال سالیانه از طریق رودخانه‌های مرزی از کشور خارج‌شده و وارد کشورهای همسایه و یا دریاهای شمال و جنوب کشور می‌شود. این منابع آب باارزش به‌مثابه ثروت عظیمی است که به دلیل عدم بهره‌برداری از آن‌ها در داخل کشور از دسترس خارج می‌شود.
وی گفت: با بررسی و مطالعه حداقل نیاز زیست‌محیطی اکوسیستم‌های طبیعی واقع‌شده در پایین‌دست این رودخانه‌ها می‌توان جهت مهار آب مازاد برنامه‌ریزی کرده و حتی در صورت عدم امکان استفاده از آن‌ها در داخل کشور نسبت به فروش آن به کشورهای همسایه اقدام کرد.
این مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه در میان کشورهای همسایه، ایران با کشور عراق دارای بیشترین پیوند توپوگرافیکی و تداخل حوضه آبریز ازنظر جریانات آب‌های سطحی است، تصریح کرد: به علت قرار گرفتن ایران در بالادست و داشتن موقعیت کوهستانی، سالیانه میلیاردها مترمکعب آب به کشور عراق جریان می‌یابد. در همین زمینه کشور ترکیه با انحراف آب فرات باعث شده حقایق کمتری به عراق و ایران برسد.
شوریان با بیان اینکه کاهش رواناب رودخانه فرات درنهایت منجر به خشک شدن هورالعظیم در مرز ایران و عراق شده که از تبعات منفی آن می‌توان به پیدایش ریز گردهای آلوده‌کننده هوا در استان‌های مرزی اشاره کرد که بعضاً تا مناطق مرکزی ایران نیز می‌رسد، خاطرنشان کرد: نمونه‌های دیگر در این زمینه، خروج حجم عظیمی از منابع آب زیرزمینی مشترک بین ایران و ترکمنستان از طریق حفر چاه در کشور همسایه، کاهش شدید رواناب ورودی به سد دوستی در مرز ایران و ترکمنستان به دلیل احداث سد “سلما” در کشور افغانستان و خشک شدن تالاب‌های هامون و هیرمند در شرق کشور به دلیل مهار رواناب‌ها در کشور افغانستان است.
وی افزود: البته در این خصوص اقدامات مفیدی نیز انجام‌شده در یا در حال انجام است، اما مشخص است که هنوز حجم بسیار بیشتری از آب‌های خروجی از مرزها را می‌توان مهار نموده و در داخل کشور استفاده کرد.
چگونه می‌توان بحران را مدیریت کرد؟
این استادیار دانشگاه شهید بهشتی تهران بابیان اینکه مؤثرترین راهکار مدیریت بحران آب استفاده از متخصصین علم آب در برنامه‌ریزی‌ها و عمل کردن به برنامه‌های تدوین‌شده بر اساس مطالعات و بررسی‌های علمی است، تصریح کرد: اقدامات مؤثر برشمرده می‌توانند در دسته برنامه‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت تقسیم‌بندی شده و با تدوین یک‌چشم انداز جامع جهت تحقق اهداف نهایی استفاده صحیح و کارآمد از منابع آب کشور قانونمند شده و راهکارهای اجرایی هر چه مؤثرتر آن‌ها نیز عملی شود.
وی افزود: در این خصوص باید اشاره‌کنم که مطالعات به روز رسانی طرح جامع آب کشور از سال 89 آغاز گردید و تا سال 92 ادامه یافت اما متأسفانه به دلایل متعدد نظیر کمبودهای مالی و یا تغییر مدیران تصمیم‌گیر بدون اینکه خروجی نهایی مطلوبی داشته باشد، ناتمام باقی ماند. درحالی‌که این مطالعات باید مبنای هرگونه تصمیم‌گیری در خصوص تخصیص و بهره‌برداری از منابع آب کشور باشد.
شوریان در پایان خاطرنشان کرد: به نظر بنده استفاده از منابع آب کشور تا زمانی که این کالا دارای ارزش واقعی خود نباشد، بدون حساسیت‌های لازم بوده و هرگونه اقدام دیگری پیش از آن مؤثر واقع نخواهد شد. بنابراین اولین و مؤثرترین اقدام در این زمینه باید افزایش سطح آگاهی و فرهنگ عمومی و خصوصاً بخش کشاورزی نسبت به ارزش این کالای حیاتی و در کنار آن پیاده‌سازی قانونی راهکارهای افزایش بهره‌وری استفاده از آب در کلیه سطوح و بخش‌ها باشد.
گفت‌وگو از: عبدالرضا محمدی، خبرنگار ایسنا، منطقه ایلام
انتهای پیام